[zahrat]

نقل قول: پشه های حقیقی خانواده
calicidae

طبقه بندی

بیش از 3100 گونه ، 34 جنس و سه زیر خانواده به اسامی Anophelinae - Culicinae,و Toxorhinchitinae (قبلا به آن Megharininae گفته می شود ) در این خانواده وجود دارد . جنسهای مهم این خانواده از نظر پزشکی دارای پراکندگی جهانی هستند و شامل Mansonia,Aedes,Culex,Anophels می باشند .
جنسهای Psorophora,Sabetes,Haemagogus مختص دنیای جدید هستند .

انتشار

پشه ها انتشار جهانی دارند و تنها منطقه عاری از پشه ها ، قطب جنوب است . پشه ها تا ارتفاع 5500 متر بالای سطح دریا و عمق 1250 متر پایین تر از سطح دریا ( در معاون و دره های عمیق ) دیده می شوند . بعضی جنسها مثل سابیتس و هما گوگوس محدود به آمریکای مرکزی و جنوبی هستند و بعضی جنس ها مثل آنوفل ، کولکس و آإدس پراکندگی جهانی دارند .

مرفولوژی
طول بدن پشه ها بین 3 تا 10 میلی متر بوده ولی اکثر گونه ها 4 تا 6 میلی متر طول دارند ، پشه ها را با دو صفت می توان از خانواده های مشابه مثل Chaboridae , Dixidae و Chironomidae متمایز کرد :
1. داشتن یک خرطوم بلند و مشخص و متمایل به جلو .
2. داشتن تعداد زیادی فلسهای کوتاه و متراکم روی رگبالهای سطح بال و همچنین سینه و شکم . پاها در پشه ها باریک و بلند و با بندهای تقریبا هم فطر دیده می شوند . سه قسمت سر ، سینه و شکم در پشه هاکاملاً مشخص است .
سر در این حشرات تقریباً کروی و قلبی شکل ، دارای یک جفت چشم مرکب درشت ، یک خرطوم بلند ، یک جفت ، 16 بندی در نرها و بک جفت پالپ پنج بندی هستند .شاخک 15 بندی در ماده ها دارای موهای کوتاه و کم تراکم ولی در نرها پرمانند و دارای موهای بلند متراکم است . غلاف خرطوم از تغییر شکل لب زیرین بوجود آمده که در ماده ها حاوی یک جفت آرواره بالا ، یک جفت آرواره پایین و یک هیپوفارینکس بلند و نوک تیز است . لب بالا به صورت تیغه ایی بلند و نسبتاً پهن در سطح بالایی خرطوم واقع شده که همراه آرواره ها و هیپوفارینکس کانال غذایی را تشکیل می دهند . کانال بزاقی به صورت مجرای باریکی درون هیپوفارینکس قرار دارد . در نرها آرواره ها تحلیل رفته و یا وجود ندارند بنابراین قادر به گزش و خونخواری نیستند . یک جفت غده بزاقی سه شاخه در سینه وجود دارد که حاوی ترکیبات ضد انعقاد و آلرژن هستند .
سینه دارای سه بند است که بند میانی (MesothorX) رشد زیادی داشته و بخش اعظم قفسه سینه را تشکیل می دهد . در سطح پشتی سینه Scutum رشد زیادی دارد و در عقب آن قطعه کوچک Scutllum دیده می شود که ساده یا سه قسمتی بودن لبه آن در تشخیص پشه های آنوفلینه از کولیسینه اهمیت دارد . بالها نسبتاً بلند و باریک بوده و سطح رگبالها پوشیده از فلس است . پاها بلند و باریک است و قطربندهای ران با ساق و پنجه تقریباً مشابه است . پنجه ها پنج بندی و در انتها دارای یک جفت ناخن ، یک موی ظریف به نام Empodium در وسط ناخنها و گاهی یک جفت بالشتک یا Polvilli هستند .
شکم در پشه ها لوله ای یا استوانه ایی شکل است که در نرها قسمت انتها مجهز به زواید جفتگیری یا کلاسپر (Clasper) و در ماده ها مجهز به دو سرسی (Cerci) کوتاه است .

تخم پشه ها ممکن است مجهز به کیسه های هوایی طرفی باشند . پشه ها دارای چهار مرحله ی لاروی هستند . لاروها دارای سه قسمت سر ، سینه و شکم مشخص بوده و در آب زندگی می کنند . سر در لاروها گرد تا بیضی و نسبتاً بزرگ ، دارای یک جفت شاخک لاروی ساده و یک چشم مرکب لاروی یا مجازی هستند اگر گونه ها در جلوی سر دارای یک جفت برس یا ابریشمهای دهانی بزرگ و مشخص هستند که به کمک آنها ذرات معلق در آب را صید می کنند .
سینه تقریباً کروی و یک پارچه و دارای موهای متعدد ساده یا منشعب است و هیچ گونه اندام حرکتی ندارد . شکم دارای 9 بند مشخص و مجهز به موهای ساده یا منشعب و یا تزیینات خاص بوده و در انتهای یک جفت سوراخ تنفسی است . این سوراخها ممکن است مستقیماً به روی سطح پشتی بند ما قبل آخر شکم و یا در انتهای لوله ای مشخص و استوانه ای به نام لوله ای تنفسی (Respiratory siphon) قرار داشته باشند . آخرین بند شکم دارای یک قطعه کیتینی سخت به نام زین Saddle و دو جفت عضو بلند و پهن و شفاف به نام Gill (آبشش) بوده که وظیفه آنها تبادل اسمزی و تنظیم فشار اسمزی مایعات درون بدن لارو است . لارو اکثر گونه ها از اکسیژن آزاد هوا استفاده کرده و در سطح آب قرار می گیرند ولی بعضی گونه ها مثل انواع مانسونیا دارای سیفون کیتینی و اره ایی شکل بوده که آن را درون ساقه ی گیاهان آبزی فرو کرده و از اکسیژن موجود در ساقه گیاهان استفاده می کنند . شفیره دارای بدنی خمیده بوده که از دو قسمت سر – سینه (Cephalothorax) پهن و شکم خمیده و باریک تشکیل شده است . اندام تنفسی شفیره به صورت دو لوله نسبتاً کوتاه و قیفی شکل به نام شیپور تنفسی (Respiratory Trumpt) دیده می شود .
دو زیر خانواده آنوفلینه و کولیسینه به خصوص جنس های آنوفل و کولکس در مراحل مختلف زندگی دارای مشخصات خاص و قابل تشخیص از یکدیگر هستند .

بیولوژی پشه های حقیقی

پشه ها حشراتی با دگردیسی کامل و دارای چهار مرحله لاروی هستند . تخم ، لارو و شفیره آنها آبزی ولی بالغ آنها خشکی زی می باشند . لاروها هیچ شباهتی با حشره بالغ چه از نظر مرفولوژی و چه از نظر بیولوژی و نحوه ی تغذیه ندارند . محل های تخم ریزی و رشد لارو پشه ها ، آّبهای راکد و یا آبهای با جریان بسیار کند است که به آن لانه لاروی (Breeding place) گفته می شود . لانه های لاروی پشه ها بسیار متنوع و شامل آبهای بسیار کم مثل آب جمع شده در شکاف تنه درختان یا جای پای حیوانات و حتی آب جمع شده در پشت کولرها ، تا آبهای با حجم بسیار زیاد مثل برکه ها و استخرهای طبیعی و مصنوعی می باشد ، هم چنین بعضی از پشه ها آبهای شیرین و بعضی شور ، تعدادی آبهای نسبتاً تمیز و بعضی حتی آبهای خیلی کثیف مثل فاضلابها و بالاخره آبهای بدون گیاه و یا با پوشش گیاهی را ترجیح می دهند . شناخت لانه های لاروی انتخابی توسط هر گونه و درک بیولوژی آن تأثیر بسزایی در اتخاذ استراتژی مناسب جهت برنامه های کنترل پشه ها و نهایتا بیماری های منتقله توسط پشه ها دارد .
از نظر تغذیه ایی لاروها غالباً فیلتر فیدینگ (Filter Feeding) هستند و ذرات معلق و پلانگتونهای موجود در آب را با ابریشمهای دهانی خود صید و اصطلاحاً فیلتر می کنند .
شفیره ها تغذیه نمی کنند و به حالت خمیده و کم تحرک در سطح آب قرار دارند . ولی در صورت تحریک شدن با حرکات سریع خود به زیر آب رفته و بعد از مدت کوتاهی به سطح آب باز می گردند .طول هر مرحله از زندگی پشه ها در شرایط مناسب به شکل جدول زیر خلاصه شده است .
دوره تخم گذاری تغذیه و نمو لارو شفیرگی طول عمر و تولید مثل
مرحله تخم لارو1 لارو2 لارو3 لارو4 پوپ پشه بالغ
مدت به روز 1-3 1-2 2-3 1-3 2-3 1-3 چندین روز تا چند ماه

پس از خروج حشره بالغ از شفیره ، جفتگیری طی مراسم خاص هر گونه صورت می گیرد که به آن رقص عروسی یا Swarig گفته می شود . در بیشتر پشه ها این عمل در حال پرواز و نزدیک به محل لانه لاروی ، در اواخر روز و هنگام غروب صورت می گیرد . عمل جفتگیری فقط یک بار در طول زندگی پشه انجام گرفته و حشره ماده پس از آن ذخیره اسپرم خود تا پایان عمر استفاده می کنند . طول عمر پشه های نر کوتاه بوده و فقط چند روز پس از جفتگیری زنده می مانند ولی ماده ها تا چندین هفته تا چند ماه بسته به گونه پشه و شرایط محیطی زنده خواهند بود .پشه های ماده در آخر فصل و با سرد شدن هوا چند نوبت خونخواری کرده و ذخیره چربی بدنشان (Fat body) افزایش پیدا می کند . ، سپس در محل های مناسب و محفوظ مستقر و وارد مرحله زمستانگذارانی یا خواب زمستانی یا هیبرناسیون یا استیواسیون (Aestivation) گفته می شود . عوامل متعددی از جمله بوی بدن ،CO2 ، اسید لاکتیک متصاعد شده از بدن ، رنگ و بالاخره حرارت بدن در جلب پشه ها به میزان دخالت دارند که در این بین نقش حس بویایی و شاخک های حشره از سایر عوامل و حواس مهم تر است . عده ایی از پشه ها تمایل زیادی به خونخواری از انسان دارند که به آنها پشه های انساندوست یا Anthropophilic و به سایر پشه ها که تمایل بیشتری به خونخواری از حیوانات دارند ، حیوان دوست یا زئوفیل Zoophilie گفته می شود . هم چنین پشه ها بر اساس محل های خونخواری و محلهای استراحت و هضم خون به سه گروه تقسیم می شوند :
1. پشه های اهلی Domestie : این گروه از پشه ها خونخواری خود را در داخل اماکن سرپوشیده و استراحت و هضم خون خورده شده را نیز در همان محل ها انجام می دهند ، بنابراین پشه های اهلی اصطلاحاً درون خوار (Endophagous) و درون زی (Endiphilic) هستند .
2. پشه های نیمه اهلی Sub domestie : این گروه خونخواری خود را فقط در اماکن انسانی و سرپوشیده انجام داده ولی برای هضم خون و استراحت به خارج از اماکن می روند و اصطلاحاً درون خوار ولی برون زی (Exophilic) هستند .
3. پشه های وحشی wind : این گروه به ندرت چه برای خونخواری و چه برای استراحت و هضم خون وارد اماکن می شوند و اصطلاحاً برون خوار (Exophagous) و برون زی هستند.
نقش پشه های گروه اول در انتقال بیماریهای انسانی مهم تر از دو گروه دیگر است ولی مبارزه با آنها از طریق سمپاشی ابقایی عملی تر و ساده تر می باشد .گروه دوم به خصوص پس از عملیات سمپاشی به دلیل تماس کمتر با سطوح سمپاشی شده داخل اماکن ، اهمیت بیشتری از نظر انتقال پیدا می کنند . گروه سوم در حفظ سیکل روستایی بیماریهایی مثل تب زرد و مالاریا حایز اهمیت هستند . برای کنترل پشه های نیمه اهلی و وحشی ، سمپاشی لانه های لاروی با سموم لاروکش مؤثرتر از سایر روشهای سمپاشی است . ولی پشه های اهلی با سمپاشی ابقایی به خوبی کنترل می شوند .
پشه های ماده در شرایط کاملاً مناسب حرارتی و رطوبتی ( دمای حدود 25 درجه و رطوبت نسبی 70%) ظرف دو تا سه روز خون خورده شده را هضم و بدنشان پر از تخم می شود . از زمان خونخواری تا زمان هضم کامل خون آمادگی برای تخم گذاری ، دوره رشد تخمکها نام دارد و چون این دوره با هضم خون توأم است آن را دوره گونوتروفیک (Gonothrophic cycle) می نامند . در ابتدای دوره گونوتروفیک شکم پشه های خون خورده (Blood fed) متورم و قرمز رنگ است ، سپس به تدریج شکم از قسمت انتهایی سفید می شود که به پشه در این مرحله نیمه باردار (Semi gravid) گفته می شود .در نهایت شکم کاملاً سفید می گردد که در این مرحله به پشه ،Gravid گفته می شود . عمل خونخواری و تخمک گذاری پشه ها اغلب در شب و همیشه روی آب ، یا در حین پرواز و یا در نزدیک سطح آب انجام می شود .
عمل تخمک گذاری ممکن است به صورت تکی و به حالت صورت موازی با سطح آب صورت گیرد ، در این صورت تخمها ممکن است مجهز به اتاقچه ها یا کیسه های هوایی طرفی(Float) شوند ، مثل پشه های آنوفل و یا ممکن است بدون کیسه هوایی باشند ، مثل تخم پشه های آإدس ، در عده ای از پشه ها نیز تخمک گذاری به صورت دسته جمعی ، چسببیده به هم و به حالت عمودی به شکل یک ذورق (Raft) در سطح آب انجام می شود ، مانند پشه های کولکس ، تخمها عموماً بیضی یا استوانه ای و سفید رنگ بوده و پس از یک الی دو ساعت در مجاورت هوا تیره می شوند . اغلب پشه ها در طول عمر خود چهار الی پنج بار تخم ریزی کرده و در هر نوبت 100 الی 300 تخم و به طور متوسط 1000 تخم می گذارند .

اهمیت پزشکی

پشه ها با پراکندگی وسیع و حضور خود در اماکن انسانی از طریق گزش و تزریق بزاق به بدن باعث ایجاد آزار و مزاحمتهای فراوان برای انسان می شوند که به صورت خارش ، تورم ، التهاب موضعی و تحریکات پوستی که در افراد حساس و در صورت تعداد گزش زیاد می تواند موجب عوارض عمومی و حتی درماتیت شود ، بروز می کند . مسأله مهم تر در مورد پشه ها بیماریهای متنوع و مهمی است که منتقل می کنند . به طور کلی پشه ها ناقل سه گروه از عوامل پاتوژن به انسان هستند :
1- پلاسمودیوها Plasmodium : پلاسمودیومها تک یاخته هایی از گروه اسپوروزوا (Sporozoa) و دارای سیکل جنسی هستند که در تعداد زیادی از پستانداران و پرندگان یافت شده و در آنها ایجاد بیماری مالاریا می کنند . میزبان نهایی پلاسمادیوم پشه ها هستند . سیکل جنسی انگل در بدن پشه ها سپری می شود و مهره داران به عنوان میزبان واسط ، پذیرای فرم غیرجنسی انگل می باشند . بیش از یک صد نوع پلاسمودیوم وجود دارد که فقط چهار نوع آن به اسامی P.falciparum عامل مالاریای سه – یک بدخیم ، P.vivax عامل مالاریای سه – یک خوش خیم ، P.malarie عامل مالاریای چهار – یک خوش خیم و P.ovale عامل نوعی مالاریای سه – یک خوش خیم در آفریقا انواع انسانی هستند و باعث ایجاد بیماری مالاریا در انسان می شوند . سه گونه ی اول پراکندگی جهانی دارد و در ایران نیز یافت می شوند . ولی نوع چهارم محدود به مناطقی از آفریقاست . بیش از نیمی از مردم جهان در مناطق مالاریاخیز زندگی می کنند و هنوز نیز هر ساله فقط در آفریقا یک میلیون نفر از افراد (اکثراً) زیر چهارده سال )در اثر این بیماری تلف می شوند . پلاسمودیوم های انسانی فقط توسط بعضی انواع پشه های آنوفل منتقل می شوند . برای مثال در ایران از 19 گونه آنوفل موجود فقط 7 گونه آنها ناقل هستند .
مکانیزم انتقال بدین شکل است که پشه های آنوفل هنگام خونخواری ، سلولهای اولیه جنسی یا گامتوسیتها (Gametocytes) را که در خون محیطی فرد بیمار در گردش هستند ، برداشت می کند . این گامتوسیتها در معده پشه تبدیل به گامتهای نر و ماده ( پس از تقسیم و کاهش کروموزومی ) شده و عمل لقاح در معده انجام و سلول تخم (Zygot) تشکیل می شود . زیگوت بعد از تشکیل در یک سمت باریک و تیز شده که به آن (Ookinet) می گویند . این سلول از سلول های دیواره معده عبور و در زیر غشای پایه شروع به تقسیم کرده و تبدیل به اُاُسیست (Oocyst) می شود که حاوی تعداد بسیار زیادی سلولهای سوزنی شکل و باریک اسپوروزوئیت (Sprozoit) است نهایتاً اُُُاُسیست ( که در این مرحله به آن اسپوروسیست نیز می گویند ) پاره شده و اسپوروزوئیتها خود را به غدد بزاقی می رسانند . در این حالت پشه آلوده کننده است . به سیکل تکثیر جنسی انگل در بدن پشه اسپوروپوگونی (Sprogony) گفته می شود . در خونخواری بعدی پشه آلوده تعداد زیادی اسپوروزوئیت را همراه بزاق به بدن انسان تزریق و باعث بیماری فرد می شود .
2- فیلرها (Filaria) : فیلرها خانواده ای از کرمهای گرد یا نماتدها هستند که تماماً توسط بندپایان منتقل می شوند . پشه ها ناقل سه نوع فیلر انسانی هستند .
Wuchereria bancrofti : مهمترین نوع فیلر منتقله توسط پشه هاست و پراکندگی وسیعی در سرتاسر مناطق حاره و بعضی مناطق نیمه حاره از جمله آمریکای جنوبی و مرکزی ، آفریقا ، شرق آسیا ، مناطق شرق اقیانوس آرام ، اطراف دریای مدیترانه و استرالیا دارد . این انگل موجب بیماری الفانتیازیس (Elephantiasis) در انسان می شود . این بیماری مختص مناطق شهری است . غربی ترین مرز انتشار این بیماری در آسیا ، بخش کمی از شرق پاکستان است و بعد از آن دیگر دیده نمی شود .
Brugia malayi : بیشتر در مناطق روستایی و بخشهایی از آسیا شامل جنوب هند ، مالزی ، اندونزی ، تایلند ، هندوچین ، چین ، گینه جدید ، فیلیپین و جزایر پلی نزیا وجود دارد . مخزن این گونه علاوه بر انسان ، میمونها ، گربه و مورچه خوار هستند .
Brugia timori : این گونه پراکندگی بسار محدودی دارد و منحصر به جزایر تیمور در جنوب اندونزی است و در حیوانات دیده نمی شود .
فیلترهای فوق در مناطق مختلف توسط انواعی از پشه های آنوفل ، کولکس ، مانسونیا و اُاِدس منتقل می شوند . در آمریکا بعضی انواع پشه های هماگوگوس و سابیتس نیز ناقل هستند . مکانیزم انتقال فیلترها مشابه و بدین صورت است که میکروفیلرهای غلافدار موجود در خون فرد بیمار همراه خون وارد بدن پشه شده ، در محوطه سینه دوبار پوست اندازی کرده و تبدیل به لاروهای سن

می شوند . این لاروها خود را به خرطوم پشه رسانده و در هنگام خونخواری بعدی از طریق خرطوم خارج و از محل گزش وارد بدن فرد می شوند .
- آربوویروسها Arthropods Born Viruses : آربوویروسها ، گروهی از ویروسها هستند که همگی توسط بندپایان منتقل می شوند . تاکنون بیش از صد نوع ویروس که از طریق پشه ها به انسان منتقل می شوند ، شناسایی شده اند که از این تعداد حدود نوع آنها باعث ناراحتی های شدید و حتی کشنده می شوند . از این میان می توان به بیماریهای مثل تب زرد یا Yellow fever nyong Fever ، Onyong ، Chikungunya Fever ، West nile Fever ، Gongo crime Fever ، آنسفالیتهای ونزوئلایی و سنت لوئیز در آمریکا و آنسفالیت ژاپنی اشاره نمود .
از بیماریهای فوق فقط تب وست نایل (نیل غربی ) در ایران وجود دارد که توسط پشه های کولکس منتقل می شود . سیکل زندگی ویروسها در بدن پشه ناقل بدین شکل است که ویروسها در حین تغذیه همراه با خون وارد معده پشه شده و در سلول های پوششی (Epithelial) معده شروع به تکثیر می کنند ، پس از آن وارد حفره عمومی بدن و سلولهای بافتهای مختلف مثل سلولهای سیستم عصبی و غدد بزاقی می شوند و در آنجا به تکثیر خود ادامه می دهند . بعضی از ویروسها قادرند تخمدانهای پشه را مورد تهاجم قرار داده و در آنجا نیز تکثیر پیدا کنند .در این صورت تخمهای حشره ، نوزادان و نهایتاً پشه های نسل بعد را آلوده می کنند ( انتقال عمودی ) این نحوه انتقال از نظر انتشار ، حفظ بیماری و شناخت اپیدمیولوژی آن اهمیت بسیاری دارد .

روشهای مبارزه و کنترل پشه ها

روشهای مهم مبارزه با پشه ها عبارتند از : مبارزه و محافظت فردی ، روشهای فیزیکی و مکانیکی مبتنی بر اصول مهندسی محیط زیست یا روشهای محیطی ، مبارزه شیمیایی
(سمپاشی) مبارزه بیولوژیکی و مبارزه ژنتیکی .

1- مبارزه و محافظت فردی : یکی از ساده ترین و مؤثرترین روش کنترل پشه ها و بیماریهای منتقله توسط آنها ایجاد محافظت فردی در مقابل گزش پشه هاست . این عمل از طریق نصب توری برای در و پنجره ها ، هواکشها و کانالها ، استفاده از پشه بند در مناطق آلوده ، هنگام خواب در هوای آزاد و استفاده از ترکیبات دور کننده مثل Dimethyl phatalate ، Dethyl Tolumide بخصوص در طول شب و هنگام خواب و استراحت انجام می گیرد . همچنین سمپاشی با استفاده از حشره کش های پیرتیروئیدی و حشره کش هایی با خاصیت تدخینی بالا مثل D.D.V.P (دیکلروفوس ) که دارای خاصیت تاثیر فوری (knock Down) هستند به صورت اسپری و بمبهای آئروسل روشی مفید ولی هزینه بر در منازل و محلهای کوچک است که انسان را برای مدت کوتاهی از گزش پشه ها محفوظ می دارد .
2- روشهای فیزیکی و مکانیکی یا روشهای محیطی : هدف این روشها محدود کردن و از بین بردن لانه های لاروی و یا تغییر شکل آنهاست به طوری که برای رشد لارو مناسب نباشد . اقدامات مهم جهت دستیابی به این اهداف عبارتند از : زهکشی ، خشک کردن باتلاقها ، پر کردن چاله ها و گودالهای آبهای راکد و هرز آبهای سطحی و گاهی نیز جریان دادن به آبهای راکد و از بین بردن پوشش گیاهی درون آبهای راکد که برای گونه های خاصی مناسب است ( البته اقدام اخیر ممکن است چنین آبهایی را برای گونه های دیگری مناسب سازد که چنانچه این گونه ها ناقل باشند، اقدام مفیدی نخواهد بود ) روشهای فوق در دراز مدت بسیار مفید ، با ثبات و دایمی هستند ولی در عین حال روشهایی پر هزینه بوده و انجام آنها در توان سازمانهای دولتی و با بودجه های بالا است .
3- مبارزه شیمیایی(سمپاشی) :این روش می تواند علیه لارو و یا بالغ انجام گیرد . برای سمپاشی لارو از سموم لاروکش (Larvicide) مثل سبز پاریس (Green Paris) که از قدیمی ترین سموم لاروکش با کاربرد وسیع است ، همچنین از سموم عالی مصنوعی مثل Temephos یا ابیت ( Abate) که ممکن است به صورت گرانول ، پودر و امولسیون تهیه و مصرف شوند استفاده می گردد . از دیگر مواد لاروکش روغنها هستند که ممکن است طبیعی مثل گازوئیل و نفت سفید و یا مصنوعی و تجاری مثل Maraliol Hs , Flit MLO باشند . روغنها هم از طریق فیزیکی ( با مسدود کردن سوراخهای تنفسی باعث خفگی لاروها می شوند ) و هم از طریق جذب شدن باعث مسمومیت و مرگ لاروها می شوند .
برای سمپاشی حشره بالغ از سموم شیمیایی آلی و بادوام و به روش ابقایی (Residual sprying) استفاده می شود . برای این منظور از سموم متعددی مثل DDT به میزان 2gr/m2 ، گامکسان 0/4gr/m2 ، بایگون 2gr/m2 و مالاتیون و فنیتون به میزان 1/5gr/m2 استفاده می شود . در این حال باید تمام سطوح داخلی ساختمان ها در سطح وسیع در مناطق تحت کنترل سمپاشی شده و در سال بسته به میزان دوام سم ، 2 تا چهار نوبت تکرار شود . مبارزه شیمیایی سریع ترین راه کنترل پشه ها بخصوص در زمان اپیدمی بیماریهای منتقله می باشد .
4- مبارزه بیولوژیک :
مفهوم مبارزه بیولوژیک استفاده از عوامل بیماریزا و دشمنان طبیعی یک موجود به منظور از بین بردن و کنترل جمعیت آن است . مبارزه بیولوژیک با توجه به این که آلودگی محیط زیست را به همراه ندارد و نسبتاً کم هزینه است و از طرف دیگر معمولاً در محیط تثبیت می شود ، سالهاست نظر متخصصین حشره شناسی و علوم زیستی را به خود جلب نموده است . از عوامل مهم و مفید کنترل بیولوژیک پشه ها که غالباً در مرحله لاروی مؤثر هستند می توان به ماهیهای لاروخوار گامبوزیا (Gambozia) که در آبهای کم عمق رهاسازی می شوند و همچنین به باکتریهایی مثل Basillus torengiensis سروتایپ14 که کاربرد وسیعی در بسیاری از مناطق دنیا پیدا کرده و دارای اسپورهای حاوی کریستال سمی و کشنده برای لارو پشه هاست اشاره کرد . این باکتریها به شکل انبوه تولید و به همراه مواد بی اثر و یا غلظت مشخص درون لانه های لاروی ریخته می شوند . لاروها در اثر خوردن اسپورهای سمی مسموم و از بین می روند . علاوه بر این ها بعضی از قارچها مثل Coelomomyces و Culicinomyces و تعدادی از نماتدها مثل Romanomermis ,culicivorax و حتی تک یاخته ها و ویروسهای بیماری زا برای حشرات شناسایی و بطور محدود استفاده شده اند ولی کاربرد چندانی پیدا نکرده اند . عوامل بیولوژیک مذکور برخلاف سموم شیمیایی هیچ تاثیری روی انسان ، حیوانات و گیاهان آبزی ندارند .
5- مبارزه ژنتیکی : اساس این مبارزه که بیشتر روی حشرات ناقل مختلف در بهداشت موفقیت آمیز بوده ،کنترل مگسهای مولد میاز استفاده زیادی شده است . ایجاد ناسازگاری سیتوپلاسمی و تبدیل پشه های ناقل به غیر ناقل از طریق وارد کردن ژن های ناسازگار به آنها و رهاسازی این پشه ها در طبیعت به منظور جایگزین کردن جمعیت غیر ناقل با ناقل از دیگر روشهای مبارزه ژنتیکی هستند .

پشه خاکیها
SandFiles

خانواده پسیکو دیده

پشه خاکیها حشراتی بسیار کوچک و ظریف و در عین حال از نظر بهداشتی بسیار حائز اهمیت می باشند . این حشرات ناقل چندین بیماری مهم در متاطق مختلف جهان از جمله ایران هستند ، خانواده پسیکو دیده دارای دو زیرخانواده بزرگ به اسامی Pschodinae وPhelbotominae است که زیرخانواده اول خونخوار نبوده و اهمیت پزشکی ندارند ولی انواع زیرخانواده فلبوتومینه دارای انواع خوانخوار و ناقل بیماری هستند . این زیر خانواده شامل 600 گونه در پنج جنس است که عملاً فقط انواع سه جنس Lutscmyia,Phlebotomus و Sergentomyia حایز اهمیت هستند . گونه های جنس اول (فلبوتوموس) ناقل انواع لیشمانیا (Lishmania) در دنیای قدیم و گونه های جنس لوتزومیا ناقل بیماریهای انسانی در دنیای جدید بوده و مختص قاره آمریکا می باشند . گونه های جنس سرژانتومیا قدرت انتقال بیماریهای انسانی را ندارند و در دنیای جدید نیز دیده نمی شوند . انواع سرژانتومیا بعضی از انگلهای لیشمانیا را به خزندگان منتقل می کنند که به آن لیشمانیوز مارمولک (Lizard leishmaniiasis) می گویند .

مرفولوژی پشه خاکیها

حشرات زیر خانواده فلبوتومینه که به آنها پشه خاکی گفته می شود دارای جثه ای کوچک به طول 1.5 تا 4 میلی متر و بدون پرمو هستند . چشمهای مرکب درشت و پاهای نسبتا بلندی دارند . شاخکهای بلند و با یندهای کوتاه دارند که در نر و ماده به یک شکل هستند . قطعات دهانی به صورت یک خرطوم کوتاه ، پهن و نامشخص بوده که طول آن کاملا از پالپ و شاخکها کمتر است . قطعات دهانی از یک لب بالا ، یک جفت آرواره بالا ، یک جفت آرواره پایین ، یک لب زیرین و یک هیپوفارنکس تشکیل شده است در سطح سر نقوش و طرح هایی وجود دارد که فرم و تزیینات درونی آنها متفاوت است و در تشخیص انواع پشه خاکیها کمک می کند . به این صورت که در سطح بالای فارینکس اندام یا طرح کوزه مانندی وجود دارد که شکل و تزیینات درونی آن در هر گونه اختصاصی است و به آن طرح حلق یا Pharynx Armature گفته می شود . در منطقه بالای حفره دهانی و قسمت سیباریوم طرح و دندانه هایی وجود دراد که در پشه خاکیهای جنس سرژانتومیا رشد کامل و مشخص می یابد . اغلب دندانه های سیباریوم واضح است ولی در پشه خاکیهای جنس فلبوتوموس این طرح و دندانه های سیباریوم تحلیل رفته و نامشخص است . به این طرح بالای حفره های دهانی Boccal Armature گفته می شود .
در پشه خاکیها به راحتی دوبالان بسیار کوچک غیرخونخوار و شبیه فلبوتوموسها قابل تشخیص است . بدین صورت که که بال نسبتاً باریک و نوک تیز و پوشیده از مو بوده و در حالت استراحت با زاویه ای بین 45 تا 60 درجه نسبت به بدن قرار می گیرد .
رگبندی بالها نیز فرم خاصی دارد بدین شکل که اولا فاقد سلول بسته هستند و ثانیا رگبال طولی دوم بال دو منشعب می گردد . سطح بال و سینه نیز پوشیده از موهای بلند است .

بیولوژی پشه خاکیها

حشراتی با دگردیسی کامل هستند . ماده ها تخمگذار بوده و عمل تخمگذاری به صورت تک تک انجام می گیرد و بین 15 الی 400 تخم در هر نوبت گذارده می شود . تخمها معمولاً در خاکهای با رطوبت بالا ، در محل لانه میزبان و شکافها ، زیرخاک و برگهای در حال پوسیدن ، در خاک کف طویله ها و اصطبل ها و کلاً در محل هایی که مواد عالی مورد نیاز لارو وجود داشته باشد ، قرار داده می شوند . تخمها بیضی و کشیده به طول 0.3از 0.4 میلی متر و با نقوش سطحی شبیه به سنگفرش هستند و در شرایط مناسب پس از 6 الی 17 روز باز می شوند . لاروها کرمی شکل با سر بزرگ سیاه رنگ و مشخص با آرواره های قوی بوده و در انتها دارای چهار ابریشم بلند معروف به ابریشم دمی هستند . لارو پشه خاکیها شباهت زیادی با لارو کک ها دارد ، با این تفاوت که لارو کک ها فاقد ابریشم های دمی هستند . در سطح بدن لارو پشه خاکی ابریشم های کوتاه و ضخیم با انتهای برجسته و معروف به موهای چوب کبریتی (Match stick hairs) مشاهده می شود . چهار مرحله لاروی وجود دارد . طول لاروهای سن آخر گاهی تا 6 میلی متر نیز می رسد . دوره لاروی بین 3 تا 8 هفته است که در شرایط نامناسب طولانی می شود .
لاروها دارای قطعات دهانی ساینده بوده و از مواد آلی غیر زنده موجود در محل مثل گیاهان پوسیده ، مدفوع و اجساد حیوانات و گاهی از قارچها تغذیه می کنند . شفیره کمی خمیده و در انتها پوسته لاروی با چهار ابریشم دمی را بهمراه دارد . شفیره ها در محل زندگی لاروی تشکیل شده و دوره شفیرگی یک الی دوهفته طول می کشد . در مناطق سردسیر ، زمستانگذرانی پشه خاکیها به حالت لاروسن چهارم صورت می گیرد .
در مرحله بلوغ فقط حشرات ماده خونخوار هستند و حشرات نر از مواد قندی و شیره گیاهان تغذیه میکنند . پشه خاکیها به دلیل داشتن خرطوم ضعیف و قدرت کم خونخواری معمولاً قسمتهای نازک تر پوست مثل صورت ، پشت دستها ، روی پاها و حاشیه زخمها را جهت خونخواری انتخاب می کنند ، همچنین ترجیح در انتخاب نوع میزبان ، در گونه های مختلف متفاوت است . بعضی انواع از خزندگانی مثل مارمولک و سمندر تغذیه می کنند . بسیاری از گونه ها از جوندگان و خرگوشها تغذیه کرده و برخی از حیوانات بزرگتر و پرندگان تغذیه می کنند که تمام گونه های حیوان دوست (Zoophilic) هستند ولی بعضی خون انسان را ترجیح می دهند و انسان دوست (Anthropophilic) هستند . از انواع حیوان دوست می توان به گونه هایی مثل Phle,argentipes و بیشتر انواع سرژانتومیا و از انواع انسان دوست به گونه هایی مثل Ph.papatasi و Phle.sergenti اشاره کرد . با این حال بیشتر گونه ها در صورت عدم دسترسی به میزبان مناسب ، قادر به خونخواری از انسان نیز هستند . حشرات بالغ پرواز کننده های ضعیفی بوده و اغلب پروازهای کوتاه و منقطع دارند ، به همین دلیل گزش آنها در طبقات بالای ساختمان به ندرت دیده می شود به همین دلیل گزش آنها در طبقات بالای ساختمان به ندرت دیده می شود . بالها در حال استراحت زاویه ای بین 45 تا 60 درجه با بدن تشکیل می دهد . بیشترین جمعیت پشه خاکیها را در مناطق سردسیر در فصل تابستان و در مناطق گرمسیر در بهار و پاییز مشاهده می کنیم .

اهمیت پزشکی

الف- اثرات گزش : پشه خاکیها علی رغم جثه کوچک خود ، دارای بزاق سمی و حساسیت زا هستند و گزش آنها ایجاد خارشهای شدید به خصوص در افراد حساس می کند . معمولا اولین تماس ها با گزش پشه خاکی ، عوارض ناچیزی به همراه دارد ولی پس از مدت کوتاهی عوارض آلرژیک بروز کرده و در محل گزش پاپولهایی ایجاد می شود که یک تا دو هفته باقی می مانند . بیشتر پشه خاکیها جهت تکمیل خونخواری بیش از یک نقطه را مورد گزش قرار می دهند و اغلب دو یا چند گزش نزدیک هم دیده می شود .
ب- انتقال بیماریها : مهمترین بیماریهای منتقله توسط پشه خاکیها ، انواع لیشمانیوز است . این بیماریها که توسط انگلهای تک یاخته تاژکدار از خانواده Typanosomatidae و جنسLeishmania ایجاد می شوند ، دارای انواع بسیار متعددی هستند که تشکیل کمپلکس هایی را در نقاط مختلف جهان داده و بیماریهایی با مشخصات بالینی مختلف ایجاد می کنند . سه نوع لیشمانیوز به طور عمده وجود دارد :
1- لیشمانیوز پوستی که در ایران شناخته شده و دارای دو فرم است :
الف : سالک روستایی یا سالک مرطوب که عامل آن L.tropica ، ناقل اصلی آن Ph.sergenti و مخزن آن انسان و سگ های آلوده می باشند . لیشمانیوز پوستی در آفریقا توسط L.acthiopica و در آمریکا توسط L.mexicana ایجاد می شود .
2- لیشمانیوز پوستی مخاطی یا اسپوندیا (Espundia) که توسط L.braziliensis و L.amazonensis ایجاد و به وسیله پشه خاکیهای جنس Lotzomiya منتقل می شوند . این انگلها در دنیای قدیم دیده نمی شوند .
3- لیشمانیوز احشایی یا درونی یا Kala Azar (Visceral leishmanios) که توسط انگلهای L.donovani ایجاد می شود و دارای زیرگونه های مختلفی می باشد و توسط پشه خاکیهای مختلف مثل Ph.major در ایران منتقل می شود .
بیماریهای بعدی بیماریهای باکتریال به نام کاریون (carion's disease) یا تب اورویا (Oroya Fever) و یا Bartonellosis است . عامل این بیماری باکتری بسیار کوچک بنام Bartonella hasilliformis است که نخستین بار در کشورهای کلمبیا ،پرو ، شیلی ،اکوادور و بولیوی گزارش گردید . در سال 1983 بیماری به شکل اپیدمیک در کلمبیا ظرف 9 ماه 200000 نفر را مبتلا و باعث مرگ 1800نفر شد . این بیماری مختص آمریکای مرکزی و جنوبی است و توسط چندین گونه از پشه خاکیهای جنس لوتزومیا منتقل می شود .
سومین گروه عوامل بیماریزا ویروسها می باشند که یک نوع آنها توسط پشه خاکیها منتقل شده و بیماری به نام تب پشه خاکی (Sand Fly Fever) یا تب سه روزه و یا بواسطه ناقل اصلی آن یعنی Ph.papatasi تب پاپاتاسی ایجاد می کند . این بیماری شدت وحدت نسبتاً کم و علایمی شبیه آنفولانزا دارد. بدین صورت که تب به طور ناگهانی شروع شده و بیمار متعاقب آن دچار سردرد، چشم درد ، خشکی گردن و پشت دردهای رماتیسمی می شود . کاهش گلبولهای سفید خون (Leucopenia) نیز معمولاً دیده می شود.
این بیماری در اروپا ، آسیا ، آمریکای جنوبی و آفریقا شامل کشورهای حوزه دریای مدیترانه ، روسیه ، ایران ، پاکستان ، هند ، پاناما ، برزیل ، ترینیداد ، مناطق گرمسیری آفریقا و در مناطقی که Ph.papatasi وجود ندارد نیز دیده می شود ولی ناقل اصلی آن در مناطق آندمیک همین پشه خاکی است . بیماری تب پشه خاکی در اکثر مناطقی که سالک روستایی دیده می شود، وجود دارد . این بیماری دارای انتقال عمودی است که در حفظ بیماری و انتقال مجدد آن در فصل جدید بسیار حائز اهمیت است .

روشهای مبارزه و سمپاشی پشه خاکی ها

پشه خاکیها همانگونه که ذکر شد قدرت و ارتفاع پرواز کمی دارند و افرادی که در محل های بلند ساختمان ها ساکن می شوند اغلب از گزش آنها در امان هستند . مبارزه با پشه خاکیها در اماکن و اطراف ساختمانها به راحتی با سمپاشی توسط سمومی مثل پرمترین ، BHC و بایگون قابل اجراست . روش سمپاشی ساختمان در قسمت سمپاشی پشه های حقیقی توضیح داده شد. به دلیل طولانی بودن سیکل تخم تا تخم و حساس بودن پشه خاکیها نسبت به اکثر سموم غالباً یک نوبت سمپاشی در سال جمعیت آنهارا به خوبی کنترل کرده و در این فاصله قادر به تجدید جمعیت خود نیستند . استفاده از توریها و پشه بندهایی با سوراخهای ریز برای در و پنجره و هنگام استراحت مفید خواهد بود . در مناطقی که افراد ناچار به حضور در فضای باز در هنگام غروب و یا در طول شب هستند ، می توان از پمادهای دور کننده (Repellents|) حاوی ترکیبات دی اتیل تولوآمید و یا دی متیل فتالات در قسمتهای برهنه پوست و از لباسهای مناسب و پوشیده استفاده کرد .منبع:سمپاشی ساختمان ارمغان